Types de droits

Vos archives ou collections peuvent être soumises à différents types de droits. Si vous souhaitez rendre des documents accessibles au public, il est important que ces droits soient clairs.
Grâce à cet outil, vous apprendrez :

• Que sont les droits d'auteur ;
• Que sont les droits à l'image ;
• Que sont les droits voisins ;
• Que sont les droits sur les bases de données.

Cet outil donne un aperçu des différents droits qui peuvent s'appliquer à vos archives et/ou collections Vous trouverez des informations plus détaillées à ce sujet dans le manuel Explication des droits (disponible en néerlandais).

Droits d'auteur

Quoi ?

Les droits d'auteur appartiennent à la personne qui crée une "œuvre littéraire, scientifique ou artistique" originale. Les droits d'auteur protègent notamment les livres et les œuvres écrites, la musique, les œuvres d'art, la construction et la sculpture, les croquis et dessins architecturaux, les cartes géographiques, les photographies, les films, les programmes informatiques et les bases de données.

Cela confère à l'auteur des droits étendus. Par exemple, seul l'auteur peut reproduire l'œuvre et la mettre à la disposition du public. Ainsi, l'autorisation préalable de l'auteur est toujours requise lorsque quelqu'un veut utiliser une œuvre.

Les droits d'auteur ne protègent pas les idées, les théories, les styles, les méthodes ou les concepts tant qu'ils ne sont pas concrètement élaborés. Le seuil pour être considéré comme original est généralement assez bas : la plupart des œuvres d'art et des écrits sont considérés comme originaux.

Pour les photos d'objets (ex. les photos d'œuvres d'art), une distinction est faite entre les photos d'objets bidimensionnels et les photos d'objets tridimensionnels.

Les œuvres pour lesquelles il n'y a pas eu de choix personnel de l'auteur lors de la création (ex. dans le cas d'une facture, d'un formulaire administratif, d'un relevé de compte, d'un banal dessin ou d'une photographie, etc.) ne seront pas considérées comme originales.

Les droits d'auteur comprennent à la fois des droits moraux et des droits patrimoniaux :

Les droits moraux de l'auteur comprennent :

• Le droit d'attribution : l'auteur peut choisir si et comment son nom est indiqué sur son œuvre ;
• Le droit à la première divulgation de son œuvre au public : seul l'auteur peut décider s'il considère qu'une œuvre est prête à être publiée et s'il veut la communiquer ou la montrer à un public ;
• Le droit à l'intégrité : il permet à l'auteur de s'opposer à toute déformation ou altération de son œuvre, qu'elle soit matérielle ou substantielle, susceptible de porter atteinte à son honneur ou à sa réputation.

Les droits patrimoniaux ou économiques de l'auteur comprennent :

• Le droit de reproduction :
  • le droit de reproduction au sens strict ;
  • le droit d'adaptation ou d'édition ;
  • le droit de traduction ;
  • le droit de revente des œuvres des artistes plasticiens.
• Le droit de distribution :
  • le droit de distribuer une œuvre sur le marché ;
  • le droit de location et de prêt ;
• Le droit de communication et de mise à disposition du public.

Durée

La protection des droits d'auteur s'applique dès le moment de la création et ne nécessite aucune formalité supplémentaire.

Dans l'Union européenne, une œuvre est protégée à partir de la date de création jusqu'à 70 ans après la date de décès de l'auteur. Après le décès, les droits d'auteur sont automatiquement transmis aux héritiers de l'auteur. 70 ans après la mort de l'auteur, son œuvre tombe dans le domaine public et la protection des droits d'auteur s'éteint.

Droit à l'image

Quoi ?

Le droit à l'image est distinct de la protection des droits d'auteur de l'auteur de l'image et ne fait que réglementer l'utilisation de l'image.

Le droit à l'image est reconnu à toute personne. C'est donc à la personne concernée de décider si une image d'elle peut être réalisée et utilisée. Par conséquent, le consentement de la personne concernée est toujours requis, tant pour la prise d'une image que pour son utilisation (ultérieure). L'autorisation de prendre des photos ou des séquences vidéo d'une personne n'implique pas nécessairement l'autorisation de publier ou de distribuer cette image. Les deux sont distincts et l'autorisation doit donc être demandée séparément.

Exception : lorsqu'il s'agit d'une photo ou d'images prises au cours d'une activité publique ou dans l'exercice d'une fonction publique, ce consentement n'est pas nécessaire.

Net als het auteursrecht heeft het portretrecht twee aspecten: een moreel recht en een economisch recht. Het morele aspect is niet overdraagbaar aan derden, kan niet verjaren en er kan niet aan worden verzaakt. De geportretteerde kan in ruil voor het geven van de toestemming voor het maken, reproduceren, verspreiden, aan het publiek meedelen of gebruiken van zijn portret een financiële vergoeding vragen. Dit economische aspect kan in tegenstelling tot het morele aspect wel worden overdragen.

Het morele aspect bepaalt dat de geportretteerde (of zijn erfgenamen) zich tegen het gebruik van het portretrecht kan verzetten om redenen van privacy, of wanneer hij vindt dat hij door publicatie of vertoning van de afbeelding schade oploopt.

Een auteur, eigenaar of potentiële gebruiker van de afbeelding kan het portret niet reproduceren en/of publiek meedelen zonder de toestemming van de geportretteerde (of zonder toestemming van zijn erfgenamen gedurende de eerste 20 jaar na zijn overlijden). Toestemming kan zowel schriftelijk als mondeling worden gegeven. De toestemming kan expliciet zijn, maar ook stilzwijgend. Stilzwijgende toestemming moet duidelijk uit de omstandigheden blijken; expliciete toestemming is dan ook de regel. In geval van betwisting zal de gebruiker van het portret de toestemming altijd moeten kunnen bewijzen.

Bovendien is de toestemming in principe bijzonder en niet algemeen. Dit betekent dat de toestemming betrekking heeft op welbepaalde afbeeldingen en/of welbepaalde gebruikswijzen.

De toestemming moet ook restrictief worden geïnterpreteerd. Dit betekent dat toestemming tot één concreet gebruik niet automatisch toestemming tot een ander gebruik impliceert. De gebruiker kan het portret dus niet gebruiken voor andere doeleinden dan werd afgesproken. De toestemming is bovendien steeds herroepbaar door de geportretteerde, zij het niet willekeurig.

Het portretrecht is van toepassing op allerlei soorten afbeeldingen. De gebruikte techniek (foto, film, tekening, schilderij ...) is van geen belang. Het kan daarnaast zowel om waarheidsgetrouwe afbeeldingen gaan als om meer abstracte met een karakteristieke houding of een typerende context waardoor de geportretteerde toch herkenbaar wordt voorgesteld.

Naburige rechten

Wat?

Naast de auteur genieten ook andere personen die een belangrijke bijdrage aan de uitvoering, productie of verspreiding van het werk hebben geleverd, bescherming:

• Uitvoerende kunstenaars (zangers, dansers, muzikanten, toneelspelers, koorleden, filmacteurs ...)
• Producenten van fonogrammen en producenten van de eerste registraties van films
• Omroeporganisaties

Dit zijn de naburen van de auteur: personen die zelf geen werk creëren, maar die wel een belangrijke bijdrage leveren aan de uitvoering, productie en verspreiding van de werken van de auteur.

Duur

Ook wie naburige rechten bezit, kan een eis tot vergoeding stellen. De bescherming van naburige rechten geldt in principe voor 50 jaar, te rekenen vanaf 1 januari volgend op de datum van uitvoering of vanaf de registratie van de geluidsopname, filmopname, ... Wanneer binnen die 50 jaar een publieke openbaarmaking plaatsvindt, wordt deze termijn verlengd met 50 jaar (zowel voor uitvoerende kunstenaars als voor filmproducenten en omroeporganisaties).

Een uitzondering daarop is er voor muziekopnames, die een nieuwe beschermingstermijn voor naburige rechten van 70 jaar genieten wanneer ze binnen de 50 jaar na creatie publiek openbaar worden gemaakt. Zowel de muziekproducenten als de uitvoerende kunstenaars (muzikanten) zijn houder van deze naburige rechten.

Databankenrecht

Wat?

Het databankenrecht regelt de intellectuele eigendom van databanken. Het maakt deel uit van het intellectueel eigendomsrecht maar valt buiten het auteursrecht. Het is een recht sui generis (letterlijk: enig in zijn soort). In tegenstelling tot het auteursrecht, dat een veel breder gamma binnen het intellectueel eigendomsrecht dekt, kwam het databankenrecht er naar aanleiding van deze specifieke toepassing. Het is gebaseerd op de Databankenrichtlijn (96/9/EG) die in 1996 binnen de Europese Unie ontstond.

Kort gezegd is een databank iedere verzameling van dingen die door de maker ervan systematisch of methodisch geordend zijn en ook als zodanig toegankelijk zijn. Haast alle bibliotheken, documentatiecentra en archieven werken dus vandaag met een databank. Het is daarom belangrijk om te weten welke juridische principes spelen bij het gebruik van databanken, zowel vanuit het perspectief van producent als vanuit dat van (her)gebruiker van data.

Wat is precies beschermd? Om te beginnen moeten we het onderscheid maken tussen de software van de databank (indien elektronisch), de inhoud van de databank en de vorm waarin deze gegevens worden gepresenteerd.

Software

Het databankenrecht is niet van toepassing op software. De bescherming van software valt immers onder het auteursrecht. Om hergebruik van software onder controle te houden hebben auteurs de keuze uit allerhande softwarelicenties.

Vorm

Op de vorm waarin gegevens (bv. in een online toegankelijke databank) worden gepresenteerd is het databankenrecht evenmin van toepassing. Ook hier speelt het auteursrecht. De bescherming van het auteursrecht geldt echter enkel als de structuur het resultaat van een creatieve activiteit en origineel is. Zo is het bijvoorbeeld niet toegestaan om zonder toestemming een screenshot van een databankpagina in een tijdschrift te publiceren, tenzij de licentie dit gebruik toelaat. Dat kan het geval zijn wanneer de lay-out van de online databank een CC-BY-licentie meekrijgt. Het auteursrecht biedt echter voor databanken vaak onvoldoende bescherming omdat veel databanken niet voldoen aan de vereiste van originaliteit, wegens het nastreven van een methodische of een exhaustieve presentatie. Een belangrijk onderscheid met het auteursrecht is dat databankenrecht geen creatieve actie vereist. Indien de vorm van een databank origineel (en dus een creatie) is, is deze dus beschermd door de auteurswet, maar niet door het databankenrecht.

Inhoud

Tenslotte is er dan de inhoud van de databank. Afzonderlijke elementen in een databank kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn, bijvoorbeeld velden met originele tekstuele beschrijvingen van collectie-items die medewerkers op basis van onderzoek schreven. Feitelijke gegevens (bijvoorbeeld de publicatiedatum van een boek of het feit dat een foto zwart/wit is) die in een databank worden samengebracht genieten geen auteursrechtelijke bescherming. Het geheel van gegevens die zijn samengebracht en geordend kan wel onder het databankenrecht vallen, al is dat niet automatisch het geval. Om bescherming te genieten, moet de producent van de databank immers een "kwalitatief of kwantitatief substantiële investering" kunnen aantonen.

Hergebruik

Voor het databankenrecht bestond, kon een producent het hergebruik van (substantiële delen van) een databank niet verbieden. Voor bepaalde vormen van hergebruik (bv. privé of in het onderwijs) is ook met de huidige regelgeving geen toestemming nodig.

Sommige producenten van databanken kiezen er bewust voor om de openheid van hun data te vergroten en hergebruik te stimuleren. De recentste versies van de Creative Commons-licenties nemen het databankenrecht expliciet mee op. Wie een Creative Commons-licentie 4.0 gebruikt, geeft dus niet enkel toelating voor bepaalde vormen van hergebruik van auteursrechtelijk beschermde inhoud, maar ook voor de gehele databank als gegevensbron op zich. Dit geeft hergebruikers meer rechtszekerheid dan voorheen.

Duur

Het databankenrecht heeft een beschermingsduur van 15 jaar vanaf het moment waarop de bouw van de databank werd voltooid. Deze termijn wordt hernieuwd bij elke nieuwe substantiële investering die gedaan wordt naar aanleiding van een aanpassing van de databank.

Nuttige links

• Cultuurloket: 'Het beschermen van een creatie'
• Cultuurloket: 'Streaming: wat met auteursrechten?' met praktische gids voor live streaming (MODO LAW, maart 2021)
• Advies auteursrecht Theaterbib OPENDOEK
• Hoofdstuk Auteursrechten in 'Tips voor beginnende kunstenaars' (BAM)
• Principes auteursrecht en themadossiers op website Samenwerkingsverband Auteursrecht & Samenleving (SA&S)
• Modelcontracten op website Samenwerkingsverband Auteursrecht & Samenleving (SA&S)
• Boek: Copy this Book (Eric Schrijver)
• CEST: Handboek rechten klaren

Auteurs : Bert Lemmens, Bart Magnus et Rony Vissers (meemoo) Source : Bert Lemmens et Rony Vissers, Handboek Rechten Klaren, CEST.